نویسنده: زهرا مرادی
اگر منظور از اشرف مخلوقات بودن، این باشد که انسان‌ها شریف‌تر و ارزشمندتر و بهتر از هر موجود دیگری هستند، خیلی هم جواب دادن به این سوال سخت نیست. کافی است یک نگاهی به جنایت‌ها و فسادها و کارهای وحشیانه‌ای که انسان‌ها در طول تاریخ مرتکب شده‌اند بیاندازیم. به نظر تو انسانی که نه به همنوع خودش رحم می‌کند، نه به حیوانات رحم می‌کند، نه به طبیعت رحم می‌کند، شریف‌تر و بهتر است یا مثلا زنبور عسلی که اگر نباشد و گرده افشانی نکند، محصولات کشاورزی رو به نابودی می‌روند و به مرور گرسنگی، بیماری و مرگ و میر زیاد می‌شود؟ یا خیلی موجودات دیگر که منشأ خیر و فایده‌ی زیادی برای بقیه هستند.
اصلا بگذار ببینیم چه شد که عده‌ای این فکر به ذهن‌شان رسید که انسان، اشرف مخلوقات است؟
- بعضی‌ها به این دلیل انسان را اشرف مخلوقات می‌دانند که دارای فکر و هوش و توانایی‌های ذهنی خاصی است. آنها معتقدند انسان نه تنها با استعدادهای خاص خودش بقیه جانوران را تحت اختیار خود در آورده، بلکه از بین همه‌ی موجودات روی زمین فقط اوست که توانسته به تکنولوژی‌های مختلف دست پیدا کند، تلفن، کامپیوتر، ماهواره، ربات، ... اختراع کند، در اعماق اقیانوس‌ها شنا کند، در هوا پرواز کند، حتی به کره‌ی ماه سفر کند، در آب و هوا تغییرات دلخواه خود را ایجاد کند، ... . اگر از این جنبه، ماجرا را بررسی کنیم، بله؛ انسان از خیلی از موجودات دیگر باهوش تر است و به واسطه‌ی توانایی‌های ذهنی و قدرت مغزش توانسته پیشرفت‌های زیادی داشته باشد. هرچند هنوز نمی‌تواند مثل سوسک‌ها دو هفته بدون سر زندگی کند، یا مثل مارها و وزغ‌ها چند هفته زودتر از وقوع زلزله، متوجه آن بشود و به محل دیگری مهاجرت کند، یا مثل بعضی عروس دریایی‌ها هرگز از پیری نمیرد، ... اما باز هم می‌توانیم او را پیشروتر از بقیه موجودات زمینی بدانیم. البته این نکته را نباید فراموش کنیم که هیچ موجودی به غیر از انسان هم قادر نبوده اسلحه، بمب شیمیایی، بمب اتم، ... بسازد و میلیون‌ها نفر از همنوعان خود را بکشد. هیچ موجودی به غیر از انسان قادر نبوده به تنهایی زمین را در معرض نابودی قرار دهد، هیچ موجودی به غیر از انسان سلامتی جسمی و ذهنی خود را با انواع روانگردان‌ها و مواد مخدر به خطر نیانداخته، ... و همه‌ی این شاهکارها را هم با همان فکر و هوش و مغزش انجام داده!
پس سوالی که مطرح می‌شود این است که: آیا لزوما توانایی‌های ذهنی و هوش و نبوغ انسان دلیلی بر برتری و شرافت او بر دیگر موجودات است؟ برای اینکه به این سوال راحت تر جواب بدهی به این فکر کن که:
آیا در بین انسان‌ها هر کس باهوش‌تر باشد، شریف‌تر و بهتر است؟ یکی ممکن است خیلی باهوش باشد ولی هوش بسیار زیادش را در راههای تبهکارانه و آسیب رساندن به دیگران به کار گیرد. در عوض، یک انسان دیگر که هوش متوسط یا حتی پایینی دارد، بسیار آدم مهربان، درستکار و خیرخواهی باشد، به حقوق همنوعانش احترام بگذارد، خوشحالی‌اش را با بقیه سهیم شود، به افراد ناتوان کمک کند، ... کدامیک از این دو نفر را برتر و شریف‌تر و بهتر می‌دانی؟ آن که هوش بالاتری داشته یا آن که رفتار بهتری داشته؟
وقتی هوش بالاترِ یک نفر دلیلی بر شریف‌تر بودنش نسبت به بقیه‌ی انسان‌ها نیست، چرا باید در مقایسه‌ی انسان با سایر موجودات، بگوییم انسان‌ها به واسطه‌ی هوش‌شان شریف‌ترند؟ همانطور که احتمالا خودت هم تشخیص دادی، وجود توانایی‌های ذهنی و هوشی بالا در انسان، نمی‌تواند مجوزی برای این باشد که او خود را اشرف مخلوقات و بهتر و بالاتر از هر موجودی بداند و خودخواهانه حقوق موجودات دیگر را پایمال کند. این هوش ممکن است درست یا نادرست مورد استفاده قرار بگیرد.
- یک عده هم اشرف مخلوقات بودنِ انسان را به دین مرتبط می‌کنند و مثلا می‌گویند خدا در قرآن گفته از روحش در وجود انسان گذاشته،[1]پس چون روح خدایی داریم و بر خلاف موجودات دیگر یک تکه از خدا در ماست، اشرف مخلوقاتیم. جواب این عده را که از اساس ماجرا را اشتباه فهمیده‌اند، در مطلب «آیا تکه‌ای از خدا در درونِ ماست؟» توضیح داده‌ایم. اگر هنوز آن را ندیده‌ای بعد از مطالعه‌ی این قسمت، حتما آن را هم بخوان. ولی عجالتا این را بدان که اصلا و ابدا اینطور نیست که خدا از روحش در انسان گذاشته باشد. بنابراین، دلیل این عده هم برای اشرف مخلوقات بودن انسان‌ها کاملا رد می‌شود.
- بعضی‌ها هم می‌گویند طبق فرمایش قرآن، خداوند انسان را خلیفه و جانشین خود در روی زمین قرار داده؛ در حالی که درباره‌ی هیچ کدام از مخلوقات دیگر این کار را نکرده.[2]جواب این چالش را هم در مطلب «آیا ما جانشین خدا هستیم؟» گفته‌ایم. آنچه خداوند در قرآن درباره‌ی جانشینی فرموده، درباره‌ی حضرت آدم علیه السلام و پیامبران و امامان بوده که از طرف خدای بزرگ برای هدایت و راهنمایی انسان‌ها انتخاب شده‌اند؛ نه همه‌ی انسان‌ها.[3]پس، خلیفه بودنِ یک سری از بندگان خاص خدا، ربطی به خلیفه بودن من و تو و بقیه انسان‌ها ندارد که بخواهیم پُز آن را به بقیه‌ی موجودات بدهیم و بگوییم ما از شما بهتر و شریف‌تریم!
- گروهی هم می‌گویند در اینکه ما اشرف مخلوقاتیم که شکی نیست! چون خدا به فرشته‌ها دستور داده به ما انسان‌ها سجده کنند؛[4] کاری که جز برای خدا برای هیچ موجود دیگری انجام نداده‌اند! در پاسخِ این دسته هم باید بگوییم فرشته‌ها به من و شما سجده نکرده‌اند. بلکه به دستور خداوند برای احترام به حضرت محمد و اهل بیت پاک‌شان که قرار بود از نسل حضرت آدم به دنیا بیایند، مقابل حضرت آدم علیه السلام سجده کردند. برای توضیحات بیشتر در این باره، می‌توانی به مطلب «آیا فرشته‌ها به ما انسان‌ها سجده کرده اند؟» مراجعه کنی.
- یک عده دیگری هم به این آیه استناد کرده‌اند:
و به راستی ما فرزندان آدم را گرامی داشتیم ... و آنان را بر بسیاری از آفریده‌های خود برتری آشکار دادیم. [5]
اولا در این آیه صحبت از اشرف مخلوقات بودن نیست. بلکه به این موضوع اشاره دارد که خداوند در یک چیزهایی به بنی آدم یک برتری‌هایی نسبت به خیلی از مخلوقات دیگرش داده است. حالا اینکه این برتری‌ها در چه زمینه‌ای هستند و آیا همه‌ی انسان‌ها را شامل می‌شود یا مربوط به عده‌ی خاصی است، توضیح داده نشده. پس از این آیه هم نمی‌توان نتیجه گرفت خدا انسان را اشرف مخلوقات و برتر و بهتر از هر مخلوقی می‌داند. خصوصا اینکه خداوند در جای دیگری از قرآن به بعضی انسان‌ها گفته از حیوان هم پست ترند![6] اگر انسان تنها به این دلیل که انسان است، از بقیه موجودات بهتر و برتر باشد یا به قول بعضی‌ها اشرف مخلوقات باشد، پس چطور خداوند یک جاهایی او را پایین تر از حیوانات خوانده؟
دختر خوبم؛ پسر عزیزم؛ این نکته که خداوند به ما انسان‌ها نعمتهای ویژه‌ای داده و در مقایسه با بعضی مخلوقات دیگر، در برخی جنبه‌ها برتری داریم، تنها وظیفه و مسوولیت ما را بیشتر می‌کند. خداوند حکیم، از هر مخلوقی اندازه‌ی توانایی و داشته‌هایش، انتظار دارد. اگر ما ادعا می‌کنیم خداوند در یک چیزهایی برتری‌های خاصی به انسان داده – که البته داده – باید سپاسگزار این توجه و لطف خداوند باشیم و به همان میزان که از نعمتهای بیشتری بهره مند بوده‌ایم، بیشتر هم بندگی خدا را به جا بیاوریم. نه اینکه بگوییم این برتری‌ها ما را اشرف مخلوقات می‌کند و ما از همه‌ی موجودات برتر و بهتر و بالاتریم؛ پس همه چیز باید فدای خواسته‌ی ما بشود.
یادت باشد اینکه ما چقدر قدردان نعمتهای خدا بوده‌ایم، چقدر بنده‌ی مطیعی بوده‌ایم (در برابر حق و حقیقت تسلیم بوده‌ایم)، چقدر عاقلانه زندگی کرده‌ایم، جایگاه ما را در خلقت تعیین می‌کند.[7] همانطور که حضرت علی علیه السلام فرموده‌اند، انسان، هم می‌تواند از حیوانات پست تر باشد و هم می‌تواند از فرشته‌ها بالاتر رود.[8]
این، انتخاب من و توست.
این را هم خوب است بدانی اشرف مخلوقات، پیامبر مهربان‌مان حضرت محمد و اهل بیت پاک ایشان هستند. آنها بهترین بنده‌ی خدا و عاقل ترین، دلسوزترین، خیرخواه‌ترین و دانشمندترین جانشین خدا بر روی زمین هستند؛ همان‌هایی که خداوند بزرگ به این دلیل که قرار است از نسل حضرت آدم علیه السلام به دنیا بیایند، به ملائک دستور داد تا در مقابل حضرت آدم علیه السلام سجده کنند.
[1] "وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی" یعنی: و از روح خود در آن دمیدم: سوره حجر آیه 29. و سوره ص، آیه 72.
[2] به عنوان نمونه به این آیه اشاره می‌کنند: "وَ إِذْ قالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ إِنِّي جاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَليفَة ..." یعنی: و هنگامی که پروردگارت به فرشتگان گفت همانا می‌خواهم خلیفه ای بر روی زمین قرار دهم: سوره بقره، آیه 30.
[3] مثلا خداوند خطاب به حضرت داوود علیه السلام فرموده: "يا داوُدُ إِنَّا جَعَلْناكَ خَليفَةً فِي الْأَرْضِ فَاحْكُمْ بَيْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ ..." یعنی: اى داوود، ما تو را در زمين خليفه قرار دادیم؛ پس ميان مردم به حقّ داورى كن: سوره ص، آیه 26.
[4] "فَإِذا سَوَّيْتُهُ وَ نَفَخْتُ فيهِ مِنْ رُوحي فَقَعُوا لَهُ ساجِدين" یعنی: پس چون او را [كاملاً] درست كردم و از روح خويش در آن دميدم، سجدهكنان براى او [به خاک] بيفتيد: سوره حجر، آیه 29. و سوره ص، آیه 72.
[5]"وَ لَقَدْ كَرَّمْنا بَنِي آدَمَ وَ حَمَلْناهُمْ فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّيِّباتِ وَ فَضَّلْناهُمْ عَلى كَثِيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضِيلا": سوره اسراء، آیه 70.
[6] "أُولئِكَ كَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَل": آنها مانند حیوانات بلکه از آنها پست تر هستند: سوره اعراف، آیه 179.
[7] امام صادق علیه السلام می‌فرمایند: "إِنَّمَا تَفَاضَلَ الْقَوْمُ بِالْأَعْمَال": همانا مردم با اعمال خویش بر یکدیگر برتری پیدا می‌کنند: بحارالانوار، ج 8، ص 106.
[8] "إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ رَكَّبَ فِي الْمَلَائِكَةِ عَقْلًا بِلَا شَهْوَةٍ وَ رَكَّبَ فِي الْبَهَائِمِ شَهْوَةً بِلَا عَقْلٍ وَ رَكَّبَ فِي بَنِي آدَمَ كِلْتَيْهِمَا فَمَنْ غَلَبَ عَقْلُهُ شَهْوَتَهُ فَهُوَ خَيْرٌ مِنَ الْمَلَائِكَةِ وَ مَنْ غَلَبَ شَهْوَتُهُ عَقْلَهُ فَهُوَ شَرٌّ مِنَ الْبَهَائِم" یعنی: خداوند به فرشته‌ها عقل بدون شهوت داده و به حیوانات، شهوت بدون عقل و به آدمی هر دو را داده. هر کس عقلش را بر شهوتش چیره سازد، بهتر از فرشته هاست و هر که شهوتش را بر عقلش چیره سازد، بدتر از حیوانات است:بحارالانوار، ج 57، ص 299.
