آئين مهر از كهن‌ترين آئين‌های ايران باستان است. پيروان اين دين در جايگاهی به نام مهرابه به نيايش با خدايان‌شان می‌پرداختند. خدايان يا ايزد بانوان در اين آئين نام‌های گوناگونی داشتند كه «آناهيتا» از شناخته‌ترين آن‌ها بود. در آن زمان، ايرانيان خدای ديگری به نام سروش داشتند كه خدای عدالت بود و برابر گفته اوستا، هزار چشم و ده هزارگوش داشت و خواهر اين خدا، آشی (ashy) بوده كه بعدها به آناهيتا الهه آبادانی و بركت و فراوانی و بارداری مبدل شده است[1].
الهه آناهيتا را فرشته موكل بر آب، باران، فراوانی، بركت، باروی، زناشويی، عشق، مادری، زايش و پيروزی نيز می‌گفتند. و نام‌های ديگر او آناهيد، آناهيت و ناهيد می‌باشد. و ايرانيان به نام اين الهه عبادت‌گاه می‌ساختند كه معبد آناهيتا در كنگاور استان كرمانشاه از مشهورترين معبدهاست و امروزه آثاری از آن باقی مانده است. همچنین معابدی ديگر همانند معبد ناهيد در همدان و شوش و ديگر جاها بنا كرده بودند.
در كتيبه ميخی برای اولين بار شاهنشاه هخامنشی از آناهيتا و ميترا در كنار اهورا مزدا نام برده و می‌گويد:
من اردشير، شاه بزرگ، پسر داريوش هخامنشی، به خواست اهورا مزدا اين كاخی است كه من در زندگی چون آسايشگاهی بنا كردم. اهورا مزدا، آناهيتا (ناهيد) و ميترا (مهر) مرا و آنچه را كه بوسيله من انجام شده از تمام بلايا بپايند. (شبيه اين مطالب در پايه ستون معبد همدان نيز آمده است).[2]
در كيش زرتشت آناهيتا همان فرشته آب است كه در اوستا مورد ستايش قرار گرفته و پرستش از او در ميان ايرانيان از زمان اردشير دوم رواج بيشتری يافته است. حوزه و قلمرو و پرستش الهه ناهيد (آناهيتا)، در غرب و جنوب غربی ايران بيش از ساير مناطق بوده است. الهه آناهيتا در آبان يشت زرتشتی‌ها، چنين وصف شده است: زن جوان، خوش اندام، بلند بالا، برومند، زيبا چهره، آزاده، نيكو سرشت و ... بعد آماده:
اهورامزدا در كره خورشيد مقام آناهيتا را برقرار نموده است. به فرمان پروردگار ناهيد (آناهيتا) از فراز آسمان باران و تگرگ و برف و ژاله فرو بارد. و از اثر استغاثه پرهيزكاران از فلك ستارگان يا از بلندترين قله كوه به سوی نشيب می‌شتابد.[3]
در خدايان سه گانه ايرانيان نيز آناهيتا قبل از اهورامزدا و ميترا جای داشته است. در زمان پارتيان به الهه آناهيتا سوگند ياد می‌كردند. در زمان اردشير دوم هخامنشی، خدايان سه گانه به عنوان دين رسمی اعلان گرديد به طوری كه هخامنشی‌ها به جز آتش و ميترا به بانوی ديگری اعتقاد داشته و او را پرستش می‌كردند كه او منشأ حيات، زندگی و شادابی بود. نام اين بانو آناهيتا بوده كه از فراز كوه‌های بلند و صخره‌ها، چشمه‌ها را ظاهر می‌نمود و آب‌ها روان می‌كرد تا دشت و بيابان سرسبز گردد.[4] ولی اهميت الهه آناهيتا در زمان ساسانيان معتبر‌تر گشته به نحوی كه در مراسم مذهبی و سياسی به طور كامل آشكار بود. چنانچه در كتیبه كعبه زرتشت، شاه ساسانیان به عنوان شكرگزاری در پيروزی از ايزد آناهيتا، به پيوند اين ايزد بانو با همسر خود توسل جسته است.[5]
منبع: پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب
[1]رومن گيرشمن. ماد هخامنشی، ترجمه: عيسی بهنام، ص 41، بی‌جا، بی‌نا، 1346.
[2]رلف، نارمن، شارپ، فرمان‌های شاهنشاهان هخامنشی، ص 139، شيراز، دانشگاه شيراز، 1346.
[3]پور داود، ادبيات مزديسنا (يشت ها)، ج 1، ص 167، بی‌جا، بی‌نا
[4]اومستد، تاريخ شاهنشاهی هخامنشی، ترجمه: محمد مقدم، ص 38، تهران، انتشارات فرانكلين.
[5]كامبخش فرد، سيف الله، معبد آناهيتا در كنگاور، ص 25 و 154، تهران، سازمان ميراث فرهنگی، اول، 1374.
