نویسنده: داود الهامى
موسس و بنیانگذار مسلک وهابیت«محمد بن عبدالوهاب» از علماى «نجد» بود که در قرن دوازدهم هجرى مىزیست. (شرح حال او بعدا ذکر خواهد شد).
ولى باید بدانیم که وى، مبتکر و به وجود آورنده عقاید وهابیان نبود، بلکه قرنها قبل از او این عقاید یا قسمتى از آنها توسط بعضى از علماى حنبلى اظهار شده ولى به صورت مسلک جدید درنیامده بود. اینک به بعضى از کسانى که قرنها قبل از «محمد بن عبدالوهاب» این عقائد را اظهار داشتهاند، اشاره مىکنیم از جمله:
1-«حسن بن على بربهارى» در قرن چهارم عالم معروف حنبلى «ابو محمد، حسن بن على بن خلف بربهارى» قسمتى از این عقائد را اظهار داشت. وى در عصر خود، شیخ و پیشواى حنبلىها بود که به سال ۲۳۳ در بغداد متولد شد و در آنجا نشو و نما کرد و از دوران تحصیل و اساتید وى اطلاعى در دست نیست. او عالم کجاندیش و کینهتوز بود و سخنان منکر و ناشناخته زیادى مىگفت او بود که براى اولین بار زیارت قبور را منع کرد و نوحهگرى و مرثیهخوانى بر امام حسین(ع) و زیارت او را قدغن ساخت و به کشتن نوحهخوانان دستور داد. از جمله این که نوحهگرى بود به نام خلب که در کار خود ماهر بود و صداى خوبى داشت و قصیدهاى را که با این بیت شروع مىشود:
ایها العینان فیضا و استهلا لا تغیضا
در رثاى امام حسین(ع) مىخواند. تنوحى مولف کتاب «نشوار المحاضره» مىگوید: آن را در خانه یکى از روسا شنیدیم. در آن موقع حنابله در بغداد نفوذ زیادى داشتند و از ترس آنها کسى جرات نوحهگرى و روضهخوانى بر امام حسین(ع) را نداشت مگر این که در نهان یا در پناه قدرت سلطان باشد نوحه هم جز مرثیههاى حسین(ع) و اهل بیت نبود و هیچ تعرضى به سلف نمىشد با وجود این، بربهارى از این امر آگاه شد دستور داد نوحهگر را پیدا کنند و او را به قتل برسانند. در آن موقع حنابله در بغداد مکرر به فتنهانگیزى و اذیت و آزار مردم مىپرداختند. آنها در بغداد مسجدى بنا کردند که مرکز فتنه و فساد بود به همین جهت مردم آن را مسجد ضرار نامیدند (آن را به مسجد ضرارى که پیغمبر اکرم(ص) آن را خراب کرد، مانند کردند) و به «على بن عیسى» وزیر شکایت کردند و او دستور ویران کردن آنجا را داد.[1]
او داراى آراء مخصوصى بود و هرکس با آراء و عقائد او مخالفت مىورزید، شدت عمل به خرج مىداد و یاران خود را وادار مىکرد که با خشونت با مردم رفتار کنند، خانههاى مردم را غارت نمایند و مزاحم کارهاى مردم باشند و هرکس سخنانشان را نپذیرد او را بترسانند. یکى از موارد آن، داستان حمله آنها به «محمد بن جریر طبرى» مورخ معروف است.
گویند: طبرى در سفر دوم از طبرستان به بغداد در یک روز جمعه در مسجد جامع، حنبلی‌ها نظر او را درباره «احمد بن حنبل» و نیز حدیث نشستن خدا بر روى عرش، پرسیدند.
پاسخ داد که مخالف «احمد بن حنبل» به حساب نمىآید. حنبلی‌ها گفتند علماء در اختلافات او را به حساب آوردهاند، طبرى جواب داد که من نه خود او را دیدهام که از وى روایتى شده باشد و نه با یکى از اصحاب او که مورد اعتماد باشد، برخوردهام. و اما حدیث جلوس خداوند بر عرش، امرى محال است.
حنبلی‌ها و اصحاب حدیث چون این سخن از طبرى شنیدند به او حمله بردند و دوات‌هاى خود را به طرف وى پرتاب کردند، او ناگزیر به خانه خود پناه برد، حنبلی‌ها که تعدادشان به هزاران تن مىرسید، خانهاش را سنگباران کردند به طورى که در جلو خانه او تل بزرگى از سنگ پدید آمد. «نازوک» رئیس شرطه بغداد، با هزاران سپاهى در رسید و طبرى را از شر حنابله رها کرد و یک روز تمام در آنجا ماند و دستور داد سنگها را از خانه او دور کردند.[2]
نویسندگان حنبلى مانند «ابن کثیر و ابن عماد» درباره «بربهارى» مطالب مبالغهآمیزى نوشتهاند از جمله ابن کثیر نوشته: بربهارى در نزد عموم مردم احترام زیادى داشت روزى بالاى منبر در حال موعظه، عطسه کرد، تمام حاضرین او را «تشمیت» گفتند. یعنى جمله «یرحمکالله» را بر زبان جارى ساختند، صداى اهل مجلس به کوچه و بازار رسید هرکس شنید او نیز گفت و این امر تا آنجا وسعت یافت که اهل بغداد، جمله یرحمکالله را بر زبان راندند، فریاد یرحمک الله مردم به قصر خلیفه رسید، این امر بر خلیفه گران آمد، جمعى نیز سعایت کردند، درنتیجه در صدد دستگیرى وى بر آمدند و او متوارى شد و پس از یک ماه در گذشت.[3]
اما حقیقت این است که علت عمدهاى که باعث شد خلیفه حکم دستگیرى او را صادر کرد، مطالبى بود که برخلاف عقیده مردم اظهار مىداشت.
غرض، خلیفه به وزیر خود «ابى على بن مقله» دستور داد او را دستگیر سازد تا فتنهها بخوابد و اوضاع آرام گیرد. «بربهارى» خود را مخفى کرد.[4] تا این که با جمعى از یارانش دستگیر و به بصره تبعید گردید.[5] سپس بر بهارى در زمان راضى (۳۲۲ه) به سال ۳۲۳ با یاران خود به بغداد برگشت.[6] راضى از جریان مطلع شد و به رئیس شرطه دستور داد در بغداد از یاران بربهارى نباید دو نفر در یکجا جمع شوند. بدر خرشنى (صاحب شرطه) گروهى از اتباع او را به زندان افکند و خود بربهارى متوارى شد.
«ابوعلى مسکویه» مىنویسد: علت اقدام مزبور این بود که بربهارى و پیروانش پیوسته فتنهانگیزى مىکردند. درباره این گروه از طرف خلیفه الراضى توقیعى صادر گردید، خلیفه در توقیع خود، اعمال و معتقدات اتباع بربهارى را از قبیل این که شیعیان اهل بیت پیامبر(ص) را به کفر و ضلالت نسبت داده و زیارت قبور امامان و پیشوایان دینى را انکار کردهاند، ذکر نموده و به سختى بر آن تاخته است و تهدید کرده که هرگاه دست از کارهاى خویش برندارند گردنشان را خواهد زد و خانه و محلههاى آنها را به آتش خواهد کشید.[7]
«ابن اثیر» در تاریخ خود، در حوادث سال ۳۲۳ تحت عنوان فتنه حنابله در بغداد، چنین نوشته است که در این سال (۳۲۳) کار حنبلی‌ها در بغداد بالا گرفت و قدرتى پیدا کردند.
«بدرخرشنى» صاحب شرطه، در دهم جمادى الاخره دستور داد در دو طرف جسر بغداد ندا کردند که از اصحاب بربهارى حنبلى، دو نفر نباید با هم باشند و حق ندارند در خصوص مذهب خود مناظره کنند، امام جماعت‌شان باید در نماز صبح و مغرب و عشاء «بسم الله» را بلند و آشکارا بگوید. این اقدام صاحب شرطه مفید واقع نشد، بلکه فتنهجوئى یاران بربهارى فزونى گرفت. نابینایانى که در مسجد منزل داشتند آنها را وادار کردند تا هر شافعى مذهبى که وارد مسجد شود، او را تا نزدیک مردن کتک بزنند.
ابن اثیر سپس از توقیع خلیفه که آن را براى حنابله خواندند، سخن گفته و اینچنین ادامه داده است که خلیفه «الراضى» یاران بربهارى را سخت توبیخ کرده و به شدت آنها را تهدید نموده است به این علت که براى خداوند، مانند و شبیهى قائل بودند و ذات احدیت را داراى کف دست و انگشتان و دو پا با کفش از طلا و صاحب گیسوان، تصور مىکردند و مىگفتند که خداوند به آسمان بالا مىرود و به دنیا فرود مىآید.
همچنین «ثم طعنکم على خیار الائمه و نسبتکم شیعه آل محمد(ص) الى الکفر و الضلال، ثم استدعاوکم المسلمین الى الدین بالبدع الظاهره و المذاهب الفاجره التى لا یشهد بها القرآن و انکارکم زیاره قبور الائمه و تشنیعکم على زوارها بالابتداع و انتم مع ذلک تجتمعون على زیاره قبر رجل من العوام لیس بذى شرف ولا نسب و لا سبب برسول الله(ص) و تامرون بزیارته و تدعون له معجزات الانبیاء وکرامات الاولیاء فلعن الله شیطانا زین لکم هذه المنکرات و ما اغواه…»[8]
«بر برگزیدگان از امامان طعن مىزدند و شیعه آل محمد را به کفر و گمراهى، نسبت مىدادند، و مسلمانان را به بدعت‌هاى آشکار و مذاهب زشت که در قرآن نامى از آنها نیست، دعوت مىنمودند آنها درحالى که زیارت قبور ائمه را منع مىکردند و عمل زائران قبور ائمه را زشت مىشمردند و آنها را بدعت‌گزار مىدانستند، خود به زیارت قبر مردى از عوام که هیچ نسبتى هم با رسول الله(ص) نداشت امر مىکردند و براى او معجزاتى مانند معجزات پیامبران و اولیاء الهى ادعا مىنمودند. خداوند شیطان را لعنت کند که این اعمال زشت را بر آنها زینت داده است». از توقیع خلیفه چنین معلوم مىشود که اتباع بربهارى درحالى که زوار قبور ائمه را بدعت‌گزار مىدانستند، به زیارت قبر مردى از عوام که هیچ نسبتى هم با رسول خدا(ص) نداشت، امر مىکردند.
سرانجام بربهارى در سال ۳۲۹ در سن ۹۶ سالگى در مخفیگاه دوم فوت کرد درحالى که در خانه زنى خود را پنهان کرده بود در همان خانه بدون این که کسى بداند او را غسل دادند و کفن کردند و در همانجا به خاک سپردند.[9]
ملاحظه مىکنیم، سخنان بربهارى که در توقیع خلیفه به آن اشاره شده، قسمتى از عقائدى است که بعداً به وسیله «ابن تیمیه و محمد بن عبدالوهاب»اظهار شده است. مهمترین کتاب بربهارى «شرح کتاب السنه» است که در آن کتاب عقائد وآراء خاص خود را بیان کرده است و ابن عماد حنبلى نمونههائى از عقائد او رابیان داشته است از جمله گفته: بربهارى در کتاب شرح کتاب السنه گفته است: هرسخنى که از مردم زمان خود مىشنوى در پذیرفتن و عمل به آن عجله مکن تا براى تو معلوم شود آیا درباره آن از صحابه و یا از علماء سخنى رسیده است یا نه؟
اگر چیزى از صحابه یا علماء وارد شده باشد تنها آن را بپذیر و به غیر آن عمل مکن که در آتش مىافتى. آگاه باش که سخن گفتن درباره حق تعالى از چیزهائى است که تازه پیدا شده و این امر بدعت و گمراهى است. درباره خدا همان را بگو که خداوند در قرآن خود را به آن وصف کرده یا پیامبر براى اصحابش بیان داشته است. نیز باید به این امر ایمان داشت که مردم، در روز قیامت خدا را با چشمانى که در سر دارند، مىبینند و خداوند بدون واسطه به حساب بندگان خود مىرسد. همچنین باید ایمان داشت بر این که رسول خدا(ص) از گناهکاران در روز قیامت و در سر پل صراط، شفاعت مىکند و تمام پیامبران و نیز صدیقین و شهداء و صالحین، حق شفاعت دارند. ایمان به این که بهشت و جهنم خلق شدهاند بهشت در آسمان هفتم و سقف آن عرش است و دوزخ در زیر طبقه هفتم زمین قرار دارد.
و نیز ایمان به فرود آمدن حضرت عیسى(ع) از آسمان و این که دجال را مىکشد و ازدواج مىکند و پشت سر قائم آل محمد(ص) نماز مىخواند، سپس از دنیا مىرود.[10] هرکس به تشییع جنازه بدعت‌گزارى برود تا از تشییع باز گردد، در دشمنى خداست…
2- عبیدالله بن محمد بن محمد بن حمدان عکبرى مکنى به «ابوعبدالله» و معروف به «ابن بطه» از فقهاء و محدثین حنبلى است که درسال ۳۰۴ در عکبرى (واقع در ده فرسنگى بغداد) متولد شد و در سال ۳۸۴ در ۸۳ سالگى در همانجا درگذشت او براى تحصیل و فراگرفتن حدیث به مکه و سرحدات و بصره و سایر شهرها مسافرت نمود و سپس به زادگاه خود مراجعت و مدت چهل سال منزوى و خانهنشین گردید و کتاب‌هایى نوشت از جمله «الابانه على اصول السنه و الدیانه»[11]او عالم کجاندیش بود که زیارت و شفاعت پیغمبر(ص) را انکار کرد. وى معتقد بود که سفر براى زیارت قبر پیغمبر(ص) سفر معصیت مىباشد و باید نماز را در این سفر تمام خواند و قصر آن جایز نیست.[12] همچنین عقیده داشت که هرکس سفر به زیارت قبور انبیاء و صالحان را عبادت بداند، عقیده او مخالف سنت پیغمبر(ص) و برخلاف اجماع مىباشد.[13] «خطیب بغدادى» شرح حال ابن بطه را ذکر کرده و ایرادهایى به او وارد آورده است، و گفته روایات او ضعیف است[14] . «ابن جوزى» که ناشر افکار اوست، به ایرادهاى خطیب جواب داده است.[15] «ابن تیمیه» و «محمد بن عبدالوهاب» اهم عقائد خود را از او گرفتهاند.[16]
ادامه دارد
منبع: پایگاه تخصصی فرق و ادیان
[1]نشوار المحاضره ، ج۲، ص ۱۳۴
[2]ارشاد یاقوت، ج۶، ص ۴۳۶
[3]البدایه والنهایه، ج۱۱، ص ۲۰۱
[4]کامل ابن اثیر، ج۶، ص ۲۸۲
[5]الوافى بالوفیات، ج۱۲، ص ۱۴۶ – شذرات الذهب، ج۲، ص ۳۱۹
[6]طبقات الحنابله نابلسى، ص ۲۹۹ – الاعلام زرکلى، ج۲، ص ۲۰۱
[7]تجارب الامم، ج۵، ص ۳۲۲
[8]کامل ابن اثیر، ج۶، ص ۲۴۸
[9]المنتظم ابن جوزى، ج۶، ص ۳۲ – الوافى بالوفیات، ج۱۲، ص ۱۴۶
[10]به نقل شذرات الذهب، ج۲، ص ۳۲۱ – ۳۲۰
[11]ایضاح المکنون، ج۱، ص ۸
[12]کتاب الرد على الاخنایى، ابن تیمیه، ص ۲۷
[13]همان کتاب، ص ۳۰
[14]تاریخ بغداد، ج۱۰، ص ۵ – ۳۷۱
[15]المنتظم، ج۷، ص ۱۹۳
[16]وهابیان مذهب خود را تازه نمىدانند، بلکه مىگویند این مذهب سلف صالح است و از این روى خود را سلفیه مىنامند (فقهى، على اصغر، وهابیان، ص۱۷،انتشارات صبا.)
