با اهتمام: زهرا مرادی
استاد راهنما: مسعود بسیطی
شما چه فکر می‌کنید؟ آیا می‌توان از طریق حواس پنجگانه خدا را شناخت؟
البته که نه![1] مطمئن هستیم دلایل خوبی برای ناتوان بودن حواس پنجگانه در شناخت خدا دارید. ما نیز در ادامه چند دلیل را بیان کرده‌ایم که احتمالا پاسخ‌های شما را هم در بر می‌گیرد:
نکته‌‌‌ی نخست: خطاپذیری حواس
حتما تاکنون با مفهوم «خطای دید» بارها و بارها مواجه شده‌اید. مانند پدیده‌‌‌ی سراب که چشم‌تان آبی جاری را می‌بیند، در حالی که از آب خبری نیست. یا ماهی را از پشت تُنگِ آب بزرگتر از اندازه‌‌‌ی واقعی آن می‌بینید.
خوب است بدانید همچنانکه حس بینایی می‌تواند اشتباه کند، حواس دیگر نیز ممکن است دچار خطا شوند.
مثلا خطای حس شنوایی: در فضایی که همهمه و سر و صدا زیاد است شما صداهای بلندتر را می‌شنوید. درصورتیکه بقیه‌‌‌ی صداها هم قابل شنیدن هستند. و یا مثال دیگر، وقتی که حس می‌کنید در گوش خود صدای سوت می‌شنوید یا اصطلاحا گوش تان سوت می‌کشد.
خطای حس چشایی: چای داغ چندان تلخ احساس نمی‌شود ولی همان چای وقتی سرد می‌شود، تلخ‌تر به نظر می‌رسد. و یا بستنیِ سرد شیرین است اما وقتی آب می‌شود، شیرین تر حس می‌شود.
خطای حس بویایی: وقتی برای انتخای عطر به یک عطرفروشی می‌روید و چند عطر را پشت سر هم می‌بویید، دیگر نمی‌توانید تفاوت بوهای آنها را به وضوح تشخیص بدهید. و یا مثال دیگر عادت کردن ما به بوی بدن‌مان است که باعث می‌شود بوی تن مان را حس نکنیم.
خطای حس لامسه: سه ظرف محتوی آب سرد، آب گرم و آب ولرم تهیه کنید. همزمان دست راست خود را در آب سرد و دست چپ تان را در آب گرم فرو برید و مدتی درون آن نگه دارید. سپس هر دو دست را همزمان داخل آب ولرم فرو ببرید. حس لامسه تان چه می‌گوید؟ دست راست تان که قبلا در آب سرد بوده، آب این ظرف را گرم و دست چپ تان که در آب گرم بوده، آب ولرم را سرد احساس می‌کند.
حال با این ابزار خطاپذیر چگونه خدا را بشناسیم؟
نکته‌‌‌ی دوم: ناتوانیِ حواس از تشخیص ماهیت اجسام
حواس پنجگانه تنها و تنها می‌توانند یک سری اطلاعات محدود از اجسام پیرامون به ما منتقل کنند. مثلا سیبی را دست می‌گیریم، پوستش صیقلی و لطیف است (حس لامسه)، رنگش قرمز است (حس بینایی)، عطر خوب و ملایمی دارد (حس بویایی)، آن را گاز می‌زنیم و صدای تولید شده از این حرکت را می‌شنویم (حس شنوایی)، شیرین و آبدار است (حس چشایی). همه‌‌‌ی اینها اطلاعاتی است که می‌توان از طریق حواس پنجگانه به آنها رسید؛ اما هیچ کدام‌شان «ماهیت» و «حقیقت» سیب را به تمامی برای ما آشکار نمی‌کند؛ بلکه تنها چند ویژگی از آن را حس و توصیف می‌کند.
حال، ابزاری که حتی از شناخت حقیقت مصنوعات و مخلوقاتِ خداوند عاجز است، چگونه می‌تواند خالق این مصنوعات را تحت احاطه‌‌‌ی خود داشته باشد و بشناسد؟
نکته‌‌‌ی سوم: مخلوق بودن حواس
خداوند مهربان، خالق حواس پنجگانه است. حس بویایی، شنوایی، بینایی، چشایی و لامسه، مخلوق خداوند هستند و یادمان باشد هیچ مخلوقی نمی‌تواند بر خالق خود احاطه پیدا کند.[2] آیا ربات یا رایانه‌ای که ساخت بشر است، می‌تواند بر سازنده‌اَش احاطه پیدا کند و انسان را با همه‌‌‌ی پیچیدگی‌‌‌‌ها و ویژگی های جسمی و روحی بشناسد؟ اگر هم شناختی درباره‌‌‌ی ما داشته باشد – که قطعا خیلی محدود است - توسط خود ما و برنامه‌ای که در آن قرار داده‌ایم ایجاد شده، نه اینکه آن دستگاه، خود به خود به این درجه از شناخت رسیده باشد.
نکته‌‌‌ی چهارم: محدودیت کارایی حواس
حواس پنجگانه کجاها کارایی دارند؟ آیا همه چیز قابل تشخیص با این پنج حس است؟ مثلا آیا «محبت» را می‌توان توسط حواس پنجگانه شناخت و توصیف نمود؟ چه طعمی دارد؟ چه بویی؟ چه رنگی؟ ... یا مثلا «دلشوره» را؟ یا حتی امواج مادون صوت یا ماوراء صوت را (امواجی که فرکانس‌شان کمتر از 20 هرتز یا بیشتر از 20000 هرتز است)؟ و یا ...
آیا با چنین ابزار محدودی که حتی نمی‌تواند مخلوقات خدا را مورد تشخیص و شناخت قرار دهد، می‌توان خدای نامحدود را شناخت؟
[1] امام صادق علیه السلام در توصیف خدای تعالی می‌فرمایند: "لَا یحَسُّ وَ لَا یجَسُّ وَ لَا یدْرَكُ بِالْحَوَاسِّ الْخَمْسِ لَا تُدْرِكُهُ الْأَوْهَام": به حس در نمی‌آید، قابل جستجو نیست، با حواس پنجگانه درک نمی‌شود، اوهام (تصورات) درکش نمی‌کنند: بحارالانوار، ج 3، ص 291.
[2] خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: "یَعْلَمُ ما بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ لا یُحِیطُونَ بِهِ عِلْماً": آنچه پیش روى و آنچه پشت سرشان است (گذشته و آینده‌شان) را مىداند، و دانش آنان بر او احاطه نخواهد داشت: قرآن کریم، سوره طه، آیه 110. ؛ امیر مومنان در تفسیر آیه‌ی فوق می‌فرمایند: "لَا یحِ‌‌یطُ الْخَلَائِقُ بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عِلْما" یعنی: دانش مخلوقات بر [ذات] خداوند احاطه پیدا نمی‌کند: تفسیر برهان، ج 5، ص 850، ذیل آیه‌ی فوق. ؛ همچنین بنگرید به پاورقی شماره 1.
